بایسته های حفظ حریم خصوصی در روابط همسایگی
یکی از اصولی که در شهرسازی ایرانی مورد توجه قرار می‌گیرد حفظ حریم خصوصی است. مراد از حفظ حریم در فضای معماری و شهرسازی آن است که فضا به گونه‌ای دارای حریم طراحی شود. حفظ حریم خصوصی یکی از اصول اساسی حاکم بر هستی و پدیده‌های آن است که تاثیرات آن در فضای معماری سنتی ایران غیرقابل کتمان است.
یکی از جنبه‌های انعکاس حفظ حریم خصوصی در قوانین کشور ما موضوع پنجره‌های مزاحمی است که به منزل یا حیاط دیگری باز می‌شود. به عنوان مثال ممکن است هر روز که از خواب بلند می‌شوید، از اینکه پنجره خانه همسایه شما درست رو به منزل شما باز می‌شود احساس ناراحتی کنید. منزل شما محل آسایش و راحتی شماست و هر کسی نمی‌تواند به راحتی این آسایش را بر هم بزند، قانون با شرایطی که در ادامه می‌آید از این حق شما حمایت می‌کند.چهاردیواری منزل مسکونی هر کسی حریم خصوصی اوست. از گذشته‌های دور تاکنون هرگونه ورود و تجاوز بدون اجازه به این حریم، واکنش سخت صاحبخانه را در پی داشته است. در گذشته معماری شهری به گونه‌ای بوده که اغلب منازل مسکونی یک طبقه ساخته می‌شده و اشرافی به یکدیگر نداشته است. پشت‌بام تنها جایی بود که به منزل همسایه مسلط بوده به همین دلیل پشت‌بام رفتن برای خود آیینی داشته است. مطابق عرف محل، همسایه باید به وسایل گوناگون حضور خود را در پشت‌بام به اطلاع دیگران می‌رسانده، در غیر این صورت با واکنش سخت آنها مواجه می‌شده است. کسانی که این عرف و قاعده خود ساخته را رعایت نمی‌کردند، معمولا مورد غضب همسایه‌ها بودند به همین خاطر هیچ‌گاه نگاه خوبی به «کبوتربازها» نبود. کسانی که مدت زیادی از وقت خود را در پشت‌بام و در میان پرندگان خود سپری می‌کردند، همیشه به عنوان تهدیدی برای حریم خصوصی دیگران محسوب می‌شدند. اما بد نیست با مفهوم حریم خصوصی که در جامعه ما احترام به آن مورد تاکید فراوان است هم آشنا شویم.
مفهوم حریم خصوصی
هر گاه که یک فرد یا گروه بتواند خود یا اطلاعات مربوط به خود را مجزا کند و در نتیجه بتواند خود یا اطلاعاتش را با انتخاب خویش در برابر دیگران آشکار کند، در این صورت می‌توان ادعا کرد که حریم خصوصی رعایت می‌شود. مرزها و محتوای آنچه خصوصی قلمداد می‌شود در میان فرهنگ‌ها و اشخاص متفاوت است، اما موضوع اصلی آنها مشترک است. حریم خصوصی گاه مربوط به ناشناس بودن، یعنی تمایل به گمنامی یا دور ماندن از عرصه عمومی است. انواع مختلف حریم خصوصی اقتصادی، حریم خصوصی پزشکی، حریم خصوصی در اینترنت و حریم خصوصی اطلاعات در نظر گرفته می‌شوند.
درجه خصوصی بودن اطلاعات بستگی دارد به اینکه عموم چگونه این اطلاعات را دریافت و با آن برخورد کنند که به نوبه خود به شرایط زمان و مکان وابسته‌است. مفهوم حریم خصوصی بر مفهوم امنیت نیز تاثیر می‌گذارد. مثلا از سوءاستفاده گرفته تا امنیت اطلاعات. حریم خصوصی همچنین می‌تواند به معنای حق بر بدن باشد. انسان با وجود پذیرش زندگی در اجتماع حاضر نیست از آنچه که به فردی‌ترین مسایل وی مربوط می‌شود دست بردارد. به عبارت دیگر، زندگی در اجتماع و یا جمع را نافی حق خود به حرمت مسایل خصوصی خود نمی‌داند. اجتماع هم در مقابل گذشتن فرد از مقداری از آزادی خود احترام آنچه را که به «حریم خصوصی» معروف شده است رعایت می‌کند و برای ناقضان آن مسئولیت کیفری یا مدنی ایجاد می‌کند.
دفع مزاحم در معماری مدرن
اما امروز بافت شهری تغییر کرده است و حتی در دورترین شهرها نیز ساختمان‌های چند طبقه سر به آسمان می سایند. دیگر کمتر کسی فرصتی برای حشر و نشر با پرندگان دارد، اما ضرورت رعایت حریم خصوصی همسایه‌ها همچنان باقی است. درون منزل برای هر کس، مکانی امن محسوب می‌شود که در آن هر عضو خانواده احساس آرامش می‌کند. اهمیت این موضوع قانونگذار را نیز وادار کرده است، برای این که به نیاز عمومی پاسخ مثبت دهد، قوانینی وضع کند که جلو سوءاستفاده‌های احتمالی را بگیرد. از جمله اینکه اصولا بازرسی از منازل در شب مجوز قانونی ندارد و حتی انجام آن در روز نیز تنها با رعایت تشریفات قانونی خاص از جمله کسب مجوز کتبی، امکان‌پذیر است.
علاوه بر اینکه دولت از تجاوز به حدود حریم مردم برحذر داشته شده است، مردم نیز نباید دست به اقداماتی بزنند که به نحوی آسودگی همسایگان خود را به خطر اندازند. حدود هشتاد سال قبل کسانی که قانون مدنی ایران را تدوین کردند، ماده‌ای را در دل این قانون آوردند که بر همین موضوع تاکید می‌کرد.
ماده 133 قانون مدنی که هنوز معتبر است، مقرر کرده است که هیچکس حق ندارد از دیوار خانه خود به خانه همسایه در باز کند اگر چه دیوار ملک اختصاصی او باشد، نویسندگان حقوقی باز کردن پنجره را نیز مانند باز کردن در ممنوع می‌دانند. اما آیا همیشه باز کردن پنجره و دری که به خانه همسایه مشرف باشد ممنوع است؟ در این صورت بسیاری از پنجره‌هایی که دور و برمان می‌بینیم غیرقانونی احداث شده است.
کدام پنجره‌ها غیرقانونی باز شده است؟
باید دید ماده 133 قانون مدنی چگونه در طرح‌های شهرسازی و رویه‌های معمول در صدور پروانه ساختمان رعایت می‌شود؟ با نگاهی به چگونگی اجرای این ماده در عمل می‌فهمیم که احداث کدام پنجره ممنوع بوده است و کدامیک قانونی.
با مشاهده رویه‌های موجود متوجه می‌شویم که اگر بین خانه متقاضی و خانه مجاور معبری باشد، مثل اینکه دو خانه در دو طرف یک کوچه واقع شده باشند، در این صورت با درخواست احداث پنجره مشرف موافقت می‌شود.
از دیگر امتیازاتی که قانون به صاحب ملک مشرف می‌دهد در ماده 133 قانون مدنی آمده است که بیان می‌کند مالک می‌تواند از دیوار اختصاصی خود روزنه یا شبکه باز کند. البته منظور از آنها منافذی است که برای استفاده از نور و هوا ایجاد می‌شود و با در و پنجره متفاوت است. در چنین مواردی منفعت دو نفر در تعارض با یکدیگر است .
از یک سو متقاضی احداث پنجره حق دارد که با احداث آن نور و هوای کافی برای آسایش زندگی خود و خانواده‌اش در اختیار داشته باشد، از سوی دیگر احداث این پنجره آسایش خانه همسایه روبه‌رو را بر هم می‌زند که باید در مقابل چشمان دیگران به زندگی خود ادامه دهد. قانونگذار کار سختی دارد و باید به گونه‌ای قانون وضع کند که منافع هر دو در نظر گرفته شود. به همین دلیل اگر چه گاهی حق را به متقاضی احداث پنجره می‌دهد، اما اگر پنجره مشرف متصل به فضای خانه همسایه باشد بدون آنکه کوچه، خیابان یا معبری بین آنها فاصله ایجاد کند، قانون حق را به همسایه می‌دهد که مانع از ایجاد مزاحمت برای محیط زندگی خود شود.
مقنن این قاعده را برای حمایت از افراد وضع کرده است اما ممکن است برخی تشخیص دهند که به چنین حمایتی نیاز ندارند و اجاره احداث پنجره را به همسایه بدهند. در این صورت نه تنها این مالک بلکه کسانی که بعد از او نیز در این خانه سکونت می‌کنند نمی‌توانند به این حقی که به وجود آمده است، اعتراض کنند و تقاضای خراب کردن آن پنجره را بکنند.
رویه‌هایی برای حل مشکل
راه دیگری نیز برای احداث پنجره وجود دارد. در این روش می‌توان حتی پنجره‌ای احداث کرد که مشرف به خانه همسایه باشد به شرط آنکه فاصله پنجره از کف اتاق 1 متر و 75 سانتیمتر باشد، معمولا چنین پنجره‌ای نظارت و دیدی به منزل روبه‌رو ندارد، بنابراین دیگر بحث بر هم زدن آسایش همسایگان بی‌معنی است. البته این روشی است که به مرور برای حل این مشکل به وجود آمده است و هیچ مبنا و اساس قانونی ندارد. اما اتخاذ آن به صورت روش عملی، هنگام تصویب نقشه‌های ساختمانی، موجب شد در طرح‌های شهرسازی که اخیرا به تصویب می‌رسد، به عنوان ضابطه شهرسازی و از بابت ضرورت رعایت حقوق همسایه‌ها، لحاظ شود.
هدف از وضع این مقررات آن است که احتمال دیده شدن خانه‌های مجاور از میان برود، بنابراین این روش نیز می‌توانست مقصود را برآورده کند، به همین دلیل در طرح‌های شهرسازی با اندکی تغییرات وارد شد. وجه مشترک این راه‌حل در همه جا این بود که از طریق روش‌هایی مانند نصب پنجره در ارتفاع بالاتر و استفاده از شیشه‌های کدر، جلو دیده شدن منازل مجاور و بر هم خوردن آسایش همسایه‌هایی مجاور گرفته شود.
بنابراین هیچ کسی حق ندارد از دیوار خانه خود به خانه همسایه، در باز کند اگر چه دیوار، ملک اختصاصی خودش باشد ولی می تواند از دیوار اختصاصی خود، روزنه یا شبکه باز کند و همسایه حق ندارد او را از این عمل منع کند. البته در این حالت می‌تواند جلوی شبکه و روزنه، دیوار بکشد یا پرده بیاویزد که مانع رویت شود.
پس اگر همسایه‌ای به ساخت طبقه دوم در ملک خود مبادرت کند به نحوی که این ساخت و ساز موجب دید از پنجره یا تراس طبقه دوم به خانه مجاور شود، این عمل با رعایت موازین و مقررات ساخت، منعی ندارد، اما همسایه مجاور می‌تواند جلوی پنجره را دیوار بکشد یا پرده آویزان کند.در پایان باید گفت: از مسایل حساسیت‌زا برای خانواده‌ها، عدم اشراف بر حریم خصوصی خانه و خانواده خود و دیگران است.
این مطلب كه در احادیث هم نهی شده است، هرچند حكم آن با قاعده لاضرر و ماده 132 قانون مدنی روشن است، ولی قانون گذار حكم آن را در ماده 133 قانون مدنی به صورت ویژه دوباره بیان می‌دارد:
كسی نمی‌تواند از دیوار خانه خود به خانه همسایه در باز كند. اگرچه دیوار ملك مختص او باشد، لیكن می‌تواند از دیوار مختص خود روزنه یا شبكه باز كند و همسایه حق منع او را ندارد، ولی همسایه هم می‌تواند جلوی روزنه و شبكه دیوار بكشد یا پرده بیاویزد كه مانع رویت شود. شاید شبهه ایجاد شود كه چرا قانون به همسایه اجازه داده است كه از دیوار خودش روزنه ایجاد كند. آیا این اشراف بر خانه همسایه نیست؟
در پاسخ باید گفت: اولاً نمی توان مالك را از تصرف در ملك خود منع كرد، ولی باید توجه داشت. او وقتی حق ایجاد روزنه یا شبكه بر دیوار خود دارد كه یا برای دفع ضرر یا برطرف كردن نیاز ضروری باشد و یا این كه كارش از نظر عرف مقبول باشد. پس در غیر این صورت، حق ایجاد روزنه یا شبكه را نیز ندارد.
از سوی دیگر، بخش آخر ماده یاد شده به صراحت بیان می دارد همسایه حق دارد حتی در صورت ایجاد روزنه و شبكه ـ كه باید با ماده 132 منطبق باشد ـ جلوی آن در ملك خود دیوار یا پرده ایجاد كند و مانع رویت و اشراف همسایه بر خانه خود شود.
برگرفته از موسسه خانه حقوق آریا (تاریخ انتشار 1391/6/15)