تسلط بر مال متعلق به دیگران بدون داشتن مجوز قانونی (بررسی مقررات تصرف عدوانی)
دعوای تصرف عدوانی، چه در بعد کیفری و چه در بعد حقوقی، از دعاوی مبتلابه جامعه است. در دعوای تصرف عدوانی فرد می‌تواند از طریق حقوقی یا کیفری اقدام کند و در انتخاب آنها تا حدودی اختیار دارد؛ اما نحوه اثبات و اقدامات فرد در هر یک از این انتخاب‌ها متفاوت است. از این رو او باید با توجه به ادله اثباتی خود یکی از این دو راه را انتخاب کند تا از اتلاف وقت خود و مراجع قضایی بکاهد.
باید این موضوع را نیز مورد توجه قرار داد که دعوای تصرف عدوانی، ممانعت از حق و ایجاد مزاحمت، دعاوی مشابهی هستند که تحت عنوان «دعاوی تصرف» مورد بررسی قرار می‌گیرند.
تصرف كه از آن به يد تعبير مي‌شود، عبارت است از سلطه و اقتداری كه شخص به طور مستقيم يا به واسطه غير، بر مالي دارد. عدوان نیز در لغت به معنای ظلم و ستم آشكار است که خلاف عرف يا قانون باشد. تصرف عدواني به معنای اعم عبارت از خارج شدن مال از يد مالک يا قائم‌مقام قانوني او بدون رضای وی يا بدون مجوز قانوني است. در حقیقت، رضایت نداشتن مالك يا نبود اجازه و اذن قانوني از جانب او از موجبات تحقق تصرف عدوانی محسوب می‌شود. تصرف عدوانی، عنوانی است كه در حقوق مدنی و نیز حقوق كيفری مطرح است. بنابراين مي‌توان از هر دو منظر، این موضوع را مورد بررسی قرار داد.
تصرف عدوانی حقوقی
ماده 158 قانون آیين دادرسی دادگاه‌های عمومي و انقلاب در امور مدنی، دعوای تصرف عدوانی را این‌چنين تعريف می كند: «دعوای تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اينكه ديگری بدون رضايت او مال غيرمنقول را از تصرف وی خارج كرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می‌کند.» اين تعريف فقط شامل اموال غيرمنقول می‌شود؛ بنابراین اگر كسی به صورت عدواني اتومبيل يا تلفن همراه يا مال منقول ديگری را از تصرف او خارج سازد، تعريف فوق اين موارد را شامل نخواهد شد. همچنین در صورتی که مال با رضايت متصرف سابق از تصرف او خارج شده باشد و به تصرف ديگری درآيد، سپس متصرف سابق از رضايت خويش پشيمان شده و عدول کند، عنوان تصرف عدوانی بر فعل متصرف جدید صادق نخواهد بود. چنانچه شخصی ملك خود را برای مدتي رها كند، به نحوي كه هيچ تصرفی بر آن نداشته باشد و شخص ديگری در اين مدت، ملك مورد نظر را تصرف کند، تعريف مزبور شامل اين مورد نخواهد بود؛ زيرا متصرف فعلی، مال را از تصرف متصرف سابق خارج نكرده، بلكه ملكی را كه قبلاً از تصرف وی خارج شده بود، تصرف كرده است.
در ماده 141 قانون آیین دادرسی مدنی، ارکان سه گانه دعوای تصرف عدوانی شامل سبق تصرفات خواهان، لحوق تصرفات خوانده و عدوانی بودن تصرفات است همچنین در ماده 161، قانونگذار مالکیت خواهان را شرط تحقق دعوا ندانسته است و در ماده 162 قانون آیین دادرسی مدنی، مالکیت خواهان تنها اماره‌ای بر سبق تصرفات وی بوده و خلاف آن قابل اثبات است. در بعد حقوقی باید توجه داشت که مدت زمان تصرف سابق خواهان باید به اندازه‌ای باشد کـه او عرفاً متصرف شناخته شود و این مدت بنا بر نظر قاضی و عرف می‌تواند متفاوت باشد.
تصرف عدوانی كيفری
ذيل ماده 690 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامي، عنصر قانوني جرم تصرف عدوانی را تشكيل مي‌دهد.
در موضوع تصرف عدوانی كيفری، قاضي موظف است پس از طرح شكايت برابر مقررات قانون آیين دادرسي كيفری رسيدگي کرده و علاوه بر مجازات مجرم، حسب مورد به رفع تصرف عدوانی، حكم بدهد. ماده 690 نیز فقط درباره اموال غيرمنقول است و اموال منقول را شامل نمی شود و در خصوص اموال منقول، همچنان بايد به قانون اصلاح قانون جلوگيری از تصرف عدوانی مصوب 1352 استناد کرد. در رويكرد كيفری فقط احراز واقع لازم است و دادگاه پس از احراز اينكه تصرف فعلي مِن غير حق و عدوانی است، رأی صادر مي‌كند. برخلاف رويكرد حقوقي كه برای صدور رأی سه موضوع، سبق (سابق بودن) تصرف مدعي، لحوق (پیوستن) تصرف مشتكی عنه (کسی که از او شکایت شده است) و عدوانی بودن تصرف او لازم است.
از سویی، قانونگذار در ماده 690 قانون مجازات اسلامی از واژه <متعلق> استفاده کرده است و این تدبیر می‌تواند حاکی از این موضوع باشد که وی در بعد کیفری مالکیت را مهم دانسته و برای اثبات جرم تصرف عدوانی احراز مالکیت شاکی را ضروری تلقی کرده است. بنابراین باید توجه داشت که در تصرف عدوانی کیفری جدا از بحث عنصر روانی و احراز سوءنیت، در عنصر مادی قاضی باید مالکیت شاکی، لحوق تصرفات متهم و عدوانی و من غیر حق بودن تصرفات او را احراز کند تا بتواند نسبت به مجازاتش اقدام نماید. برای احراز مالکیت ممکن است نیاز به صدور قرار اناطه هم باشد.
عنصر مادی جرم
فعل مرتكب: جرم تصرف عدوانی از جمله جرایمی است كه به صورت فعل مثبت خارجي تجلی مي‌يابد و ترك فعل نمی تواند عنصر مادی اين جرم را تشكيل دهد بنابراین فعل مثبت همان اقدام به تصرف املاك متعلق به ديگری است. موضوع جرم؛ وجود مال غيرمنقول: يعني تصرف اموال منقول ديگران از شمول مقررات مربوط به تصرف عدوانی كيفری خارج است. مال متعلق به غير: موضوع بايد مال متعلق به ديگري باشد. در اینجا، ديگری اعم است از شخصيت حقيقی و اگر كسی مال خود را موضوع اين اعمال قرار دهد جرم واقع نمی شود. نتيجه مجرمانه: جرم تصرف عدوانی جرمي مقيد بوده و تحقق جرم منوط به تصرف يا ذی حق معرفی كردن خود يا ديگری يا اقدام به هر گونه تصرف عدوانی است، بنابراين اگر اعمالي صورت گيرد كه منجر به حصول چنين نتيجه‌ای نشود، از مصداق جرم موضوع ذيل ماده 690 نخواهد بود.
عنصر معنوی جرم
یکی از عناصر معنوی جرم تصرف عدوانی این است که مرتكب بايد به ماهيت غيرقانونی بودن عمل ارتكابي آگاهی داشته و نسبت به آن، عالم باشد. همچنین مرتكب نه تنها بايد خواست و اراده ارتكاب عمل مجرمانه را داشته باشد، بلكه نتيجه حاصل از جرم را نيز بايد قصد کند.
در نهایت نیز، با وجود شرايط مورد نظر، صدور قرار بازداشت موقت متصرف عدوانی، الزامی است.
برگرفته از روزنامه حمایت (تاریخ انتشار 1394/8/8)