ودیعه
ودیعه در لغت به معنای سپرده و امانت می‌باشد. در اصطلاح حقوقی نیز ودیعه عقدی است كه به موجب آن، یك نفر مال خود را به دیگری می‌سپارد تا وی آن را مجاناً نگاه دارد. ودیعه گذار را مودع و ودیعه‌گیر را مستودع یا امین می‌گویند.
ودیعه، عقد است لذا نیاز به ایجاب و قبول دارد.
«در ودیعه قبول امین لازم است اگر چه به فعل باشد» (مفاد ماده 608 قانون مدنی)
ودیعه باید مجانی باشد و الّا عقد نخواهد بود، بلكه اجاره است و امین نیز، اجیر محسوب می‌شود، ولی اگر پاداشی در ضمن عقد برای حفاظت از مال قرار داده باشند، این اجرتِ امانتداری تلقی نمی‌شود.
برای صحت عقد ودیعه، باید طرفین عقد، اهلیت برای معامله داشته باشند لذا اگر شخص محجور، مالی را به ودیعه بسپارد، این عقد صحیح نخواهد بود و امانت گیرنده، ضامن مال خواهد بود، تا این‌كه آن را به ولی یا قیم محجور مسترد كند. ولی اگر شخصی كه دارای اهلیت است، مال خویش را به عنوان ودیعه به محجور بسپارد، عقد منعقد نمی‌شود و اگر امانت پذیر، صغیر غیر ممیز یا این‌كه مجنون باشد، ضامن نقص یا تلف مال نخواهد بود چرا كه خود امانت دهنده اقدام به این‌كار كرده است.
«هر كس مالی به تصرف صغیر غیر ممیز و یا مجنون بدهد، صغیر و یا مجنون مسئول نقص یا تلف شدن آن مال نخواهد بود». (مفاد ماده 1215 قانون مدنی)
ولی اگر صغیر، ممیز و یا سفیه باشد، باید مال را به مالك مسترد كند چرا كه عقد منعقد نمی‌شود و آن‌ها به جهت داشتن قوه تمیز و عقل مسئول هستند.
«كسی می‌تواند مالی را به ودیعه گذارد كه مالك یا قائم مقام مالك باشد و یا از طرف مالك صراحتاً یا تلویحاً مجاز باشد» (مفاد ماده 609 قانون مدنی)
بنابراین اگر كسی مال دیگری را با اجازه مالك در دست دارد مثلاً خیاط یا جواهر فروشی كه به جهت تعمیر، اموال مردم در دست اوست، می‌تواند اموال را به ودیعه بسپارد.
«ودیعه عقدی جائز است». (مفاد ماده 611 قانون مدنی)
لذا هر کدام از مودع و مستودع هر زمان كه بخواهند، می‌توانند آن را بر هم زنند.
مصادیق ودیعه
1) سپردن اموال به همسایه هنگام سفر مصداق ودیعه می‌باشد، اگر چه عنوان عقد ودیعه را ذكر نكنند.
2) نگاهداری اسلحه و موبایل و… كه در نگهبانی بعضی ادارات تحویل می‌شود.
3) نگاهداری كفش‌ها در مساجد.
4) بعضی ادارات جهت نگاهداری وسایل، صندوق امانات تدارك دیده‌اند و موارد دیگر كه مصداق ودیعه هستند و احكام ودیعه بر آن بار می‌شود.
تعهدات مستودع یا امین
1) حفاظت از مال امانتی؛ به همان صورتی كه مقرر شده است. در غیر این صورت، طبق متعارف باید عمل کند والا ضامن است.
2) عدم استفاده از مال امانی؛ چرا كه مال برای حفاظت پیش او گذاشته شده است، مگر این كه با صراحت یا ضمناً اجازه در استفاده داشته باشد. والاّ اگر اجازه نداشته و استفاده كرده باشد، ضامن است.
3) رد عین مال امانی؛ امین باید عین مالی را كه دریافت كرده است، رد نماید. نه عوض و بدل آن را مگر این‌كه عین مال از او قهراً گرفته شده یا تلف شده توسط امین كه در این صورت عوض، مثل یا قیمت آن پرداخته می‌شود.
4) ضمانت امین در صورتی است كه مال توسط او یا ورثه او تلف شود یا این‌كه در نگاهداری مال تعدی و تفریط كند والّا چون امین است مسئول تلف یا نقص مال نمی‌باشد.
به عبارت دیگر امین مسئول اتلاف است نه تلف.
5) رد مال به مالك واقعی؛ اگر ثابت شود كه كسی دیگر مالك است، باید آن را به مالك واقعی رد كند.
تعهدات امانتگذار
1) پذیرفتن مال امانی در صورت فسخ عقد.
2) پرداخت هزینه نگاهداری؛ امانتگذار مكلف است مخارج حفظ و نگاهداری مال ودیعه را بپردازد.
نوع دیگری از امانت، امانت قانون می‌باشد كه قانون اجازه تعریف و نگاهداری آن را بر شخص می‌دهد مثل اشیاء پیدا شده كه پس از پیدا شدن صاحب آن باید به او داده شود. این نوع از امانت قانونی است چرا كه قانون شخص را مكلف می‌كند كه اموال را به صاحبش بپردازد.
منابع:
1) امامی، سید حسن؛ حقوق مدنی، تهران، كتابفروشی اسلامیه، 1376، چاپ سیزدهم، ج 2، صص 180-165.
2) انصاری، مسعود؛ دانشنامه حقوق خصوصی، تهران، محراب فكر، 1384، چاپ اول، ج 3، ص 2119.
3) مدنی، سید جلال‌الدین، حقوق مدنی، تهران، پایدار، 1385، چاپ اول، صص 120-110.
برگرفته از بانک مقالات حقوقی نشر عدالت (تاریخ انتشار 1393/9/18)