چک و قوانین مربوطه

آن چه در این مقاله خواهید خواند:

در ابتدای مقاله از کاربرد چک می گوید و به مقرراتی از قانون تجارت که شامل چک می شود، اشاره می کند. در ادامه با توجه به مواد قانونی، چک را تعریف و شرایط چک دارای اعتبار را بیان می کند. در بخش بعد از تاریخ صدور چک و اهمیت آن می گوید. همچنین از محل صدور چک و تاثیر آن در مواعد قانونی و مهلت های طرح دعاوی چک می گوید. در ادامه محال علیه چک که در واقع بانک است را بیان می کند. همچنین از لزوم تعیین مبلغ چک و شرایط درج آن می گوید. محال له و ذینفع چک را معرفی می کند که چه افرادی و با چه شرایطی می توانند ذینفع چک قرار بگیرند. همچنین لزوم امضای صادرکننده چک را بیان می کند. در بخش بعد از انتقال و ظهرنویسی چک می گوید و وظایف و اختیارات صادرکننده چک را بیان می کند. در ادامه از وظایف بانک در مورد صدور گواهی عدم پرداخت در مورد چک های بی محل می گوید. در بخش پایانی نیز به توضیح مسئولیت حقوقی و کیفری صادرکننده چک می پردازد. در ادامه متن کامل مقاله را خواهید خواند.

چك

چك وسيله دريافت و پرداخت وجه است و به جاي پول نقد بكار مي رود با وجوديكه وصول چك ذاتاً تجارتي نيست ولي بعضي از مقررات قانون تجارت مانند ضمانت صادر كننده و مسئوليت تضامني ظهرنويسان و اعتراض و غير، شامل چك نيز مي شود .

تعريف چك و شرايط آن

به موجب ماده 310 قانون تجارت چك نوشته‌اي است كه به موجب آن صادر كننده وجوهي را كه در نزد محال عليه دارد كلا يا بعضا مسترد يا به ديگري واگذار مي نمايد چنانچه از تعريف فوق به دست مي آيد چك با اسناد تجاري ديگر يعني برات و سفته اين تفاوت را دارد كه اساساً وسيله پرداخت دين و وصول طلب است در حاليكه بيشتر استفاده اي كه از برات و سفته مي شود كسب اعتبار و به جريان انداختن اعتبار مي شود در كشورهايي كه معامله چك زياد رواج دارد چك بجاي اسكناس رفع احتياجات پولي اشخاص را ميكند و بدين طريق در مصرف پولي صرفه جوئي مي شود .

 به موجب ماده 311 قانون تجارت براي اينكه چك واجد اعتبار باشد بايد داراي شرايط زير باشد :

1. تاريخ صدور
2. محل صدور
3. محال عليه
4. مبلغ
5. ذينفع
6. امضا صادركنندگان که بهتر است كه با تمام حروف نوشته شود

1- تاريخ صدور :

اين تعيين تاريخ صدور اهميت به خصوصي دارد زيرا چك بايد در ظرف مدت معيني براي وصول ارائه شده و وجه آن مطالبه شود، برخلاف برات چك داراي وعده سر رسيد نيست با توجه به قسمت اخير ماده 311 قانون تجارت پرداخت چك نبايد وعده داشته باشد و وجه چك بايد به محض ارائه كارسازي شود .

به اين ترتيب اگر چكي به تاريخ موخر و به صورت وعده‌دار صادر و به بانك ارائه شود تكليف بانك چيست ؟

با توجه به مواد 311 و 313 قانون تجارت دائر بر اينكه پرداخت وجه چك نبايد وعده داشته باشد و چك به محض ارائه بايد پرداخت شود نيز تاييد مي نمايد كه چك نمي تواند تاريخ ديگري غير از تاريخ صدور داشته باشد يا وعده دار باشد علي الاصول بانكها بايد مبلغ چك را به محض ارائه چك پرداخت نمايد ولي معمولا بانك‌ها از پرداخت وجه خودداري مي كنند و اين قبيل چك‌ها را مشمول حكم قسمت اخير ماده 2 (قانون صدور چك) مي داند كه مقرر مي دارد صادر كننده نبايد چك را به صورتي تنظيم نمايد كه بانك به عللي از قبيل عدم مطابقت امضا يا قلم خوردگي در متن چك يا اختلاف در مندرجات چك و امثال آن از پرداخت وجه چك خودداري نمايد.

ضمانت اجرائي صدور اين گونه چك‌ها همان مجازات مقرر در ماده 6 قانون صدور چك از 6 ماه تا 2 سال حبس و يك / چهار وجه چك يا يك / چهار كسر موجودي به عنوان جزاي نقدي و پرداخت خسارت و ضرر و زيان به مدعي خصوصي است .

بانك مكلف است در برگ مخصوصي كه مشخصات چك و هويت و نشاني كامل صادر كننده در آن ذكر شده باشد علت يا علل عدم پرداخت را قيد و آن را امضا و مهر نموده و به دارنده چك براي تعقيب صادر كننده چك تسليم نمايد.

2- محل صدور :

اهميت تعيين محل صدور چك بيشتر از اين جهت كه مدت ارائه و مطالبه وجه چك كه محل پرداخت آن محل صدور چك يا محل ديگر باشد فرق دارد. به موجب ماده 315 و 317 قانون تجارت اگر امكان تاديه چك همان محل صدور آن باشد دارنده چك بايد ظرف 15 روز از تاريخ صدور وجه آن را مطالبه كند و اگر از يك نقطه به نقطه ديگر ايران صادر شده باشد ظرف 45 روز از تاريخ صدور بايد وجه آن مطالبه شود .

در صورت گذشتن مدت‌هاي مذكور چك در مقابل صادر كننده معتبر بوده و در صورت داشتن موجودي چك قابل پرداخت است ولي دارنده چك در صورت گذشتن مدتهاي مذبور حق مراجعه به ظهرنويسان را ندارد

به علاوه اگر در نتيجه عدم ارائه چك در مواعد مذكور وجه چك به سببي كه مربوط به محال عليه است از بين برود ، دعواي دارنده‌ي چك عليه صادركننده نيز در دادگاه مسموع نخواهد بود . مقررات مربوط به چك‌هاي صادر كننده از ايران درباره چك‌هاي صادره از خارج كه در ايران قابل پرداخت ميباشد نيز رعايت خواهد شد و مهلتي كه براي ارائه و مطالبه وجه اين قبيل چكهاي مقرر شده 4 ماه از تاريخ صدور است .

به موجب ماده 10 قانون صدور چك‌هاي بلامحل هرگاه دارنده چك تا 6 ماه از تاريخ صدور چك براي وصول آن به بانك مراجعه كند و يا ظرف 6 ماه از تاريخ صدور گواهي عدم پرداخت بانك محال عليه شكايت ننمايد ديگر حق شكايت كيفري نخواهد داشت .

3- محال عليه :

نام محال عليه يعني كسي كه چك به عهده او صادر مي شود بايد مشخص گردد با توجه به ماده 1 قانون صدور چك بلا محل مصوب 1355 بانك‌ها محال عليه چك‌هاي صادره از طرف مشتريان خود ميباشند. معمولا هر بانك در دسته چك‌هايي كه به مشتري مي دهد نام خود را در چك‌هاي چاپي تصريح مي كند. ولي باتوجه به ماده 310 قانون تجارت كه مي گويد چك نوشته‌اي است كه به موجب آن صادر كننده وجوهي را كه در نزد محال عليه دارد كلا يا بعضا مسترد يا بديگري واگذار مينمايد . كلمه محال عليه در اين ماده عموميت داشته و ممكن است بانك يا شخص ديگري باشد كه به صادر كننده چك مديون است. در واقع يك نوع تعارض بين ماده يك قانون صدور چك بلا محل و ماده 310 قانون تجارت وجود داشته و بايستي بين اين 2 ماده هماهنگي برقرار نمود.

4- تعيين مبلغ چك :

گرچه در قانون نامي از مبلغ برده شده است ولي بديهي است كه مبلغ بايد تعيين گردد معمولا طبق فرمهاي چاپي موجود ، مبلغ چك در دو جا يكي در متن طرف راست و ديگري در قسمت چپ آن نوشته مي شود . يكي به حروف و ديگر به رقم است ولي در قانون تحرير مبلغ چك به تمام حروف الزامي نيست براي جلوگيري از سوء استفاده بهتر است با حروف هم نوشته شود . اگر بين مبلغ به حروف و عدد اختلاف باشد در قانون تجارت در اين مورد نص صريحي (روشن و واضح) وجود ندارد . بعضي از اساتيد بر اين عقيده اندكه با توجه به ماده 225 قانون تجارت به همان نحوي كه در مورد برات مقرر شده است درباره چك هم مبلغ به حروف معتبر خواهد بود ولي قياس چك به برات و معتبر شناختن مبلغ به حروف از طرف بانكها خالي از اشكال نبوده و در اين گونه موارد حل اختلاف با مراجع قانوني خواهد بود . بهتر است بانك در اين قبيل موارد با توجه به ماده 2 قانون صدور چك بلامحل به علت اختلاف در مندرجات چك آن را برگشت دهد .

5- محال له يا ذينفع :

چك را ممكن است در وجه حامل يا شخص معين يا به حواله كرد او صادر كرد برخلاف برات صدور چك در وجه حامل مانعي ندارد با توجه به مقررات قانون تجارت در چك هاي صادره معمولا اسم شخص ذينفع يا به حواله كرد او در متن چك صريحا قيد مي شود و دريافت كننده وجه چك بايد پشت آن را امضا يا مهر كند اگر چه در وجه حامل باشد و اگر در متن چك هيچگونه اشاره‌اي به گيرنده نشده باشد چك در وجه حامل محسوب مي شود .

6- امضا صادر كننده چك :

برخلاف برات و سفته براي صدور چك امضا صادر كننده لازم است و مهر کافی نیست صادر كننده در برات و متعهد در سفته بجاي امضا در صورت تمايل ممكن است از مهر خود استفاده نمايد در چك چون قانون گذار براي صادر كننده مجازات كيفري در نظر گرفته است مهر صادر كننده را كافي ندانسته است .

انتقال يا ظهر نويسي چك

انتقال چك طبق قسمت اخير ماده 312 ممكن است و به صرف امضا در پشت ورقه به ديگری منتقل شود و چكهای در وجه حامل با انتقال فقط از دستی به دست ديگر به ملكيت ديگری در مي آيد. بنابراين برای انتقال چك درجاتی وجود دارد اگر چك به نام شخص معين يا به حواله كرد او صادر شده باشد و او بخواهد آن را به ديگری منتقل كند بايد طبق معمول پشت نويسی كند دارنده چك می تواند آن را در وجه حامل قرار دهد ولی اينكار مستلزم پشت نويسی از طرف او ميباشد بدين طريق كه در پشت چك می نويسد پرداخت شود و جای اسم او را خالی می گذارد و چك بدين طريق جريان يافته دست به دست ميگردد و دارنده آخری اسم خود را در جای خالی می نویسد.

به موجب ماده 314 قانون تجارت مقررات راجع به بروات از لحاظ ظهرنويسها، اعتراض، ضمانت صادر كننده اقامه دعوی، شامل چك نيز خواهد بود.

در مورد چك احتياجی به واخواست آن مانند برات و سفته نبوده بلكه همان نامه يا اظهار نامه ای كه از طرف بانك مبني به نداشتن موجودی و يا عدم تاديه چك نوشته می شود كافی است.

وظايف و اختيارات صادر كننده چك :

به موجب ماده 2 قانون صدور چك صادر كننده چك وقتي حق صدور چك را دارد كه معادل مبلغ آن در بانك نقد يا اعتبار داشته باشد و نبايد تمام يا قسمتي از وجه كه به اعتبار آن چك صادر كرده است بصورتي از بانك خارج كند يا دستور عدم پرداخت چك را بدهد و نبايد چك را به صورتي تنظيم كند كه بانك به عللي از قبيل عدم مطابقت امضا يا قلم خوردگي در متن چك يا اختلاف در مندرجات چك و امثال آن از پرداخت چك خودداري نمايد، در صورتي كه امضا صادر كننده مطابق با نمونه امضا موجود در بانك نباشد يا دستور عدم پرداخت از طرف صادر كننده به بانك داده شود بانك نگاه دارنده حساب مشتري است، ناچار به رعايت و اجراي دستور اوست يا صادر كننده با وجود منع قانوني مبادرت به عملي نمايد كه موجب خودداري بانك از پرداخت گردد مستوجب مجازات بوده و كيفر او همان مجازات مقرر در ماده ی 6 قانون صدور چك يعنی حبس از 6 ماه تا 2 سال برحسب مورد به پرداخت جزای نقدی معادل يك / چهار وجه چك و يا يك / چهار كسر موجودی ميباشد.

صادر كننده چك با توجه به ماده 13 قانون صدور چك مي‌تواند دستور عدم پرداخت در موارد زير را صادر نمايد و از پرداخت چك جلوگيري كند :

1. در صورت فقدان يا گم شدن چك
2. در صورت سرقت چك
3. در صورت جعلي بودن چك

ولی بايستي ادعاي خود را در مراجع قضائي به اثبات برساند وگرنه از لحاظ قانوني و كيفري مسئول و قابل تعقيب است.

وظيفه بانك در مورد چك‌های بی محل

راجع به چك‌هايي كه برگشت داده مي شود بانك موظف به صدور گواهی عدم پرداخت ميباشد. در گواهي عدم پرداخت علت عدم پرداخت چك و نشاني صادر كننده طبق آدرس موجود در بانك بايد تعيين شود و مطابقت يا عدم مطابقت امضاي صادر كننده با نمونه امضاي معرفي شده به بانك در حدود عرف بانكداري تصديق گردد و به دارنده چك تسليم نمايد و نسخه سوم اين برگ را بايد براي صاحب حساب ارسال دارد هرگاه موجودي حساب كمتر از وجه چك باشد بانك به تقاضاي دارنده چك بايد مبلغ موجود در حساب را به دارنده چك بپردازد و دارنده چك با قيد مبلغ دريافت شده در پشت چك و تسليم آن به بانك گواهي نامه‌اي مشتمل بر مشخصات چك و مبلغي كه از محل آن به دارنده چك پرداخت نگرديده از بانك دريافت مي دارد . چك نسبت به مبلغي كه پرداخت نگرديده بلامحل محسوب مي شود و گواهي نامه بانك در اين مورد براي دارنده چك جانشين اصل چك خواهد بود .

بدين ترتيب صاحب حساب با اطلاعي كه از طرف بانك داده مي شود بايد ترتيب پرداخت آن را بدهد، بانك بايد وجه چك را در حساب مسدودی نگاهداری نمايد و به محض مراجعه دارنده و تسليم چك اقدام به پرداخت نمايد.

2. بستن حساب صادر كننده چك طبق ماده 20 قانون صدور چك بانكها مكلفند حساب جاري اشخاصي را كه ظرف 3 سال بيش از يك بار چك بي محل صادر كرده و حسن نيت خود را طبق قانون به اثبات نرسانده‌اند و تعقيب آنها منتهي به صدور كيفر خواست شده باشد و تا 5 سال به نام آنها حساب جاري ديگري باز ننمايند .

هر بانكي كه به تكليف فوق عمل نكند مشمول مجازاتهاي پيش بيني شده در قانون پولی و بانكی مصوب 1351 خواهد بود و ماده 44 قانون پولي بانكي كشور مجازات های انتظامی ذيل را در نظر گرفته است :

1- تذكر كتبي به مديران و يا متصديان بانك

2- پرداختي مبلغ روزانه حداكثر 200000 ريال براي ايام تخلف

3- ممنوع ساختن بانك يا موسسه اعتباري غير بانكي از انجام امور بانكي بطور موقت يا دائم

به موجب ماده 20 قانون صدور چك دادسراها مكلفند صدور كيفر خواست را به بانك مركزي اطلاع دهند و بانك مركزي مكلف است مشخصات كساني را كه بايد حسابشان بسته شود و نبايد حساب جاري برايشان باز شود ضمن بخشنامه‌اي به تمام بانك‌ها اعلام نمايد .

در صورتي كه متهم به چك بي محل به موجب حكم دادگاه تبرئه شود دادسراها به تقاضاي او مراتب را به بانك مركزي اطلاع خواهند داد تا بانك مركزي بدون اشكال بودن، افتتاح حساب جاري وي را به ساير بانك ها اطلاع دهند .

 مسئوليت حقوقی و كيفری صادر كننده چك

مسئوليت صادر كننده چكي كه منتهي به برگشت و عدم پرداخت مي شود دو نوع است :

الف : مسئوليت حقوقي :

دارنده چك بي محل مي تواند براي وصول وجه آن از نظر حقوقي نيز اقدام نمايد به موجب ماده 1 قانون صدور چك، چك‌های صادره به عهده بانك‌هائي كه طبق قوانين ايران در داخل كشور داير شده يا مي شود و همچنين شعب آنها در خارج از كشور در حكم اسناد لازم الاجرا است و دارنده چك در صورت مراجعه به بانك و عدم پرداخت وجه آن به علت نبودن محل و يا به علت ديگري كه منتهي به برگشت و عدم پرداخت چك گردد مي تواند طبق قوانين و آئين‌نامه‌های مربوط به اسناد رسمي وجه چك را از صادر كننده وصول نمايد.

براي صدور اجرائيه دارنده چك بايد چك و گواهي نامه‌ي بانك دائر بر علت عدم پرداخت وجه چك را به اجراي ثبت تسليم نمايد علاوه بر لازم الاجرا بودن چك هر گاه دارنده چك مصمم به تعقيب صادر كننده و ظهرنويسان از طريق مراجع حقوقي باشد مي تواند ظرف مواعد قانوني اقدام نمايد .

ب : مسئوليت كيفري :

به موجب ماده 6 قانون صدور چك چنانكه صادر كننده در تاريخ صدور موجودي نداشته و يا تمام يا قسمتي از وجه چك را بصورتي از بانك خارج نمايد يا دستور عدم پرداخت بانك بدهد و يا اقدام به عملي نمايد كه منتهي به خودداري بانك از پرداخت چك گردد صادر كننده چك به حبس از 6 ماه تا 2 سال و به پرداخت جزاي نقدي معادل 4/1 تمام وجه چك يا 4/1 كسر موجودي محكوم خواهد شد در صورتي كه براي جلوگيري از پرداخت وجه چك به مقامات قضائي رجوع شود تقاضا كننده بايد معادل وجه چك را به صورت نقد يا ضمانت بانكي تا تعيين تكليف قطعي در صندوق دادگستري توديع نمايد پس از رسيدگي هاي لازم از طرف مرجع قانوني در صورتيكه تقاضا مبني بر دلائل كافي و موجه باشد دستور جلوگيري از پرداخت وجه چك را صادر خواهد كرد .

در موارديكه تقاضا به علت ادعاي جعلي بودن يا فقدان يا سرقت چك باشد و مرجع قضائي دعوي را متكي به دلائل موجد (به وجود آورنده) و قابل قبول تشخيص دهد متقاضي را از توديع معادل مبلغ چك به صندوق دادگستري معاف سازد . به موجب ماده 17 قانون صدور چك در صورت عدم تامين وجه چك بازپرس مكلف است با اخذ وجه الضمان نقدي يا ضمانت نامه‌اي بانكي معادل وجه چك يا قسمتي از آن كه مورد شكايت قرار گرفته از صادر كننده چك اخذ نمايد . هر گاه صادر كننده چك متعدد باشد مرجع قضايي مي تواند مبلغ وجه الضمان يا ضمانت نامه بانكي را به ميزان مسئوليت هر يك از آنها و در صورت معلوم نبودن ميزان مسئوليت به صورت مساوي تقسيم نمايد. در صورتي كه متهم براي پرداخت وجه چك درخواست مهلت نمايد مرجع رسيدگي مي تواند با اخذ تامين كافي تا يك ماه مهلت به او بدهد ، اگر ظرف يك ماه متهم وجه چك را نپردازد تامين اخذ شده به وجه الضمان نقدي يا ضمانت نامه بانكي تبديل مي گردد .

براي مطلع شدن صادر كننده از شكايت كيفري مرجع رسيدگي مكلف است اخطاريه‌اي به آخرين نشاني صاحب حساب كه در بانك موجود است ارسال دارد و مفاد شكايت و شماره و تاريخ و مبلغ چك را به اطلاع او برساند .

فاصله بين تاريخ ابلاغ اخطاريه و موعد مقرر براي حضور متهم در دادگاه نبايد كمتر از 5 روز باشد و در صورتيكه متهم قبل از موعد مذكور موجبات پرداخت آن را در بانك محال عليه فراهم نمايد قابل تعقيب كيفري نيست .

موارديكه صادر كننده چك قابل تعقيب كيفري نيست:

هر گاه 6 ماه از تاريخ صدور چك گذشته باشد و دارنده چك در طي اين مدت براي وصول آن به بانك مراجعه نكرده باشد و يا ظرف 6 ماه از تاريخ صدور گواهي عدم پرداخت به مراجع قضايي شكايت ننمايد ديگر حق شكايت كيفري نخواهد داشت . 

هر گاه چكي پس از برگشت از بانك به بانك ديگري انتقال داده شده باشد كه در اين صورت كسي كه چك پس از برگشت از بانك به وي منتقل گرديده حق تعقيب كيفري ندارد مگر اينكه انتقال چك قهري باشد مانند اينكه دارنده چك فوت كرده باشد و چك به وارثان قانوني او منتقل شده باشد .

در صورتی که دارنده چک فوت کند، دارنده چک حق تعقیب کیفری ندارد.

در صورتي كه صادر كننده چك قبل از تاريخ شكايت كيفري وجه چك را نقدا به دارنده آن پرداخت كند و يا موافقت شاكي خصوصي را به ترتيبي فراهم نمايد .

چك هايي كه به وكالت يا نمايندگي از اشخاص حقيقي يا حقوقي صادر مي شود :

نظر به اينكه در مورد شركت‌ها و اشخاص حقوقي اجراي مجازات كيفري بدني و حبس عملي نبوده و در صورت عدم مسئوليت صادر كنندگان چك ممكن است اغلب اوقات موجب تضييع حق اشخاص ذينفع و صاحبان چك بشود. لذا در قانون صدور چك امضا كنندگان چك‌هاي شركت‌ها و اشخاص حقوقي را مسئول و قابل تعقيب كيفري دانسته است و حتي دعواي عدم دخالت و سلب بعدي سمت از آنها در صورتي كه عدم پرداخت وجه چك مستند به عمل آنان باشد مانع تعقيب امضا كننده يا امضا كنندگان چك نخواهد بود بموجب ماده 18 قانون صدور چك در صورتي كه چك به وكالت و يا نمايندگي از طرف صاحب حساب صادر شده باشد صادر كننده و صاحب حساب متضامنا مسئول پرداخت وجه چك هستند و اجرائيه بر اساس تضامن عليه هر دو صادر مي شود. بعلاوه امضا كننده چك طبق قانون صدور چك مسئوليت كيفري خواهد داشت مگر اينكه نماينده يا وكيل ثابت نمايد كه عدم پرداخت وجه چك مستند به عمل صاحب حساب باشد در اين صورت كسي كه موجب عدم پرداخت وجه چك شده از نظر كيفری مسئول خواهد بود.

برگرفته از سایت haghgostar.ir (تاریخ انتشار 1395/9/23)

پروین عیوضی